Tổng hợp tất cả các nguyên tắc khi phối hợp kháng sinh thú y

Trong gần 50 năm kể từ khi được phát hiện, kháng sinh đã được sử dụng trong thức ăn chăn nuôi không chỉ với vai trò là chất kháng khuẩn mà còn là chất kích thích tăng trưởng và chất tăng cường năng suất. Nhưng hiện nay nhiều người vẫn phối hợp kháng sinh thú y sai sách. Cùng Việt Anh Viavet tìm hiểu thông qua bài viết dưới đây nhé. 

Phối hợp thuốc kháng sinh trong thú y

Do kháng sinh loại nào cũng có tác dụng hạn chế trong việc tăng khả năng kháng bệnh cho vật nuôi nên người chăn nuôi cần phối hợp sử dụng thuốc hợp lý.

Mục đích của phối hợp kháng sinh

• Kháng khuẩn phổ rộng.
• Ngăn ngừa giảm sức đề kháng.
• Tăng tác dụng khử trùng.
• Điều trị nhiễm trùng mà không có kết quả xét nghiệm chính thức.

Xem thêm: Thuốc bột kháng sinh uống, trộn thức ăn

Nguyên tắc phối hợp thuốc kháng sinh trong thú y

Sử dụng đồng thời kháng sinh trong thú y có thể giúp tăng hiệu quả nhưng cũng làm tăng tần suất tác dụng phụ.

Vì vậy, người chăn nuôi cần tuân thủ một số nguyên tắc phối hợp kháng sinh trong chăn nuôi dưới đây để tránh những tác hại gián tiếp cho vật nuôi.

Hai thành phần kháng sinh nên có tác dụng diệt khuẩn hoặc kìm khuẩn như nhau. Kháng sinh diệt khuẩn có thể tiêu diệt vi khuẩn bao gồm các nhóm sau: beta-lactam, aminoglycoside, polypeptide, fluoroquinolones, rifamycin. 

Thuốc kháng sinh kìm khuẩn chỉ ức chế sự phát triển của vi khuẩn chứ không tiêu diệt được chúng. Ví dụ: tetracycline, lincosamid, macrolide, fenecol. Phối hợp hai loại kháng sinh dễ gây đối kháng, tác dụng ngược. 

Đồng thời, các chủ đàn cần lưu ý, chỉ nên sử dụng kháng sinh kìm khuẩn khi cơ thể vật nuôi còn khỏe, kháng sinh có tác dụng làm vi khuẩn yếu đi và hệ thống đề kháng để tiêu diệt chúng là cần thiết.

Kháng sinh nhị phân không nên có cùng cơ chế hoạt động. Đặc biệt khi dùng kháng sinh ức chế tổng hợp thành tế bào, kháng sinh ức chế tổng hợp protein không những không hiệu quả mà còn ảnh hưởng đến hệ miễn dịch. 

Kháng sinh nhị phân không kích thích kháng thuốc. Ví dụ, cefoxitin không thể kết hợp với penicillin vì nó kích thích vi khuẩn kháng penicillin bằng cách tiết ra các enzym phân hủy kháng sinh có tác dụng với penicillin. 

Một số kết hợp hiệu quả là: beta-lactamine + aminoglycoside. glycopeptide + aminoglycoside; sulfamid + trimethoprim. Một số kết hợp cần tránh là aminoglycoside + chloramphenicol, aminoglycoside + tetracycline, quinolone + chloramphenicol.

Việc phối hợp kháng sinh nhằm 3 mục đích

• Tăng khả năng khử trùng.
• Điều trị nhiều bệnh nhiễm trùng do vi khuẩn.
• Giảm khả năng xuất hiện vi khuẩn kháng thuốc.

Tuy nhiên, kháng sinh có nhiều nhóm, nhiều loại nên việc ghi nhớ cách phối hợp đúng không hề đơn giản (kể cả bác sĩ). Trên thực tế, khi điều trị kháng sinh, người ta “gom” chúng thành 2 nhóm lớn:

Xem thêm: Kháng sinh trimethoprim được sử dụng trong thú y như thế nào?

Nhóm A

• Beta-lactam: Penicillin, Ampicillin, Amoxcillin, Cephalosporin, Cephalexin, Cephalothin, Cephalor…
• Aminosid: Streptomycin, Gentamycin, Neomycin, Kanamycin, Apramycin, Spectinomycin…

Nhóm B

• Phenicol: Chloramphenicol (đã cấm sử dụng), Thiamphenicol, Florphenicol 
• Cyclin: Tetracyclin, Oxytetracyclin (OTC), Chlortetracyclin (CTC), Doxycycline 
• Macrolid: Erythromycin, Spiramycin, Oleandomycin, Tylosin, Tiamulin

Nguyên tắc phối hợp :

A+A (phối hợp 2 kháng sinh nhóm A): hiệp đồng (tăng tác dụng); điển hình: dương vật + liên cầu

B + B (phối hợp 2 kháng sinh nhóm B): không hiệp đồng, không đối kháng, chỉ 1 tác dụng (“mạnh ai nấy làm”)

A+B (phối hợp 1 kháng sinh nhóm A và 1 kháng sinh nhóm B): đối kháng (mất tác dụng)

Dung môi và tá dược cũng là những yếu tố quan trọng, nên với những người chưa có kinh nghiệm nên sử dụng kháng sinh và sulfonamid do nhà sản xuất điều chỉnh. 

Ví dụ: Shotapen LA – Virbac (Peni + Strep), Codexin – Bio (Ampi + Colistin), Septryl 240 – Minh Dung (Sulfamethoxypyridazine + Trimethoprim), Genta-Tylo, Linco-Spec, Amox-Genta, Ampi-Kana, Tylo -Spec, DOC (OTC + Colistin + Dexha), Sone (CTC + Thiam + Dexha)…

Sử dụng đồng thời kháng sinh đồng nghĩa với việc sử dụng nhiều loại kháng sinh hơn, dẫn đến tăng chi phí điều trị và hơn hết là tỷ lệ mắc các tác dụng phụ liên quan đến thuốc cũng cao hơn. 

Chúng ta cần xác định một số trường hợp cần phối hợp kháng sinh cho vật nuôi. Chúng có thể được liệt kê như thế này:

• Nhiễm trùng do nhiều loại vi khuẩn (ví dụ: áp xe não, đôi khi cần phối hợp 3 loại kháng sinh đặc biệt: vancomycin + cefotaxime + metronidazole). Sốc nhiễm trùng hoặc nhiễm trùng nặng Đang chờ kết quả xét nghiệm (thường là kết hợp beta-lactam + aminoside). 
• Nhiễm trùng giảm bạch cầu hoặc suy giảm miễn dịch (có thể phải dùng tobramycin + ticarcillin). Viêm nội tâm mạc (penicillin + aminosides hoặc quản lý kháng thuốc: vancomycin + aminosides). Bệnh lao, bệnh brucella (điều trị bệnh lao thường phải phối hợp 3 loại kháng sinh). 
• Nhiễm trùng với một số vi khuẩn: Pseudomonas aeruginosa, Enterobacter, Serratia, Citrobacter, Listeria, Enterococcus. Các vi khuẩn này dễ dàng đột biến và phát sinh chủng kháng thuốc (ví dụ: khi dùng ceftazidime + amikacin để điều trị Pseudomonas aeruginosa).

Khi dùng kháng sinh phải dùng phối hợp với các loại kháng sinh khác. 

Loại kháng sinh này rất dễ bị kháng khi dùng đơn độc (rifampicin, acid fusidic, fosfomycin). Hai kháng sinh phối hợp phải có cùng tác dụng, cùng tác dụng kìm khuẩn hoặc cùng tác dụng diệt khuẩn.

Kiềm khuẩn (kìm khuẩn, kìm khuẩn, kìm khuẩn hay còn gọi là kìm khuẩn) là đặc tính của kháng sinh chỉ ức chế sự phát triển của vi khuẩn chứ không thể tiêu diệt chúng.

Đặc tính diệt khuẩn là đặc tính của kháng sinh tiêu diệt vi khuẩn. Kháng sinh diệt khuẩn chỉ dùng khi cơ thể còn khoẻ. 

Điều này là do thuốc ngăn chặn sự phát triển của vi khuẩn, làm chúng yếu đi và hệ thống phòng thủ của cơ thể đảm nhận nhiệm vụ tiêu diệt chúng. 

Nếu nhiễm trùng nặng, việc sử dụng kháng sinh diệt khuẩn là rất cần thiết, vì nó làm cơ thể yếu đi. Không kết hợp kháng sinh kìm khuẩn và diệt khuẩn. Điều này dẫn đến tác dụng đối kháng.

Ví dụ, kháng sinh nhóm beta-lactam (gồm cephalexin và amoxicillin) ngăn chặn quá trình tổng hợp vỏ vi khuẩn, tiêu diệt và tiêu diệt vi khuẩn không có vỏ bọc, chỉ phát huy tác dụng diệt khuẩn này khi vi khuẩn còn tốt. 

Khi kết hợp kháng sinh beta-lactam với kháng sinh kìm khuẩn như tetracycline, chloramphenicol… thì beta-lactam đối kháng không còn được coi là có hiệu quả. Ribosome bị trơ vì nó ảnh hưởng đến bộ phận giúp tổng hợp protein cho sự phát triển và sinh trưởng của cơ thể vi khuẩn.

Vi khuẩn không chết, nhưng chúng ngừng phát triển và ngừng tổng hợp lớp vỏ là mục tiêu tác động của beta-lactam.

Một vài trường hợp đặc biệt nên được đề cập ở đây. 

Kháng sinh nhóm aminoside (streptomycin, gentamicin, kanamycin, v.v.) tác động lên ribosome nhưng có tác dụng diệt khuẩn (chứ không kìm khuẩn như tetracycline). Do đó, có thể kết hợp thuốc beta-lactam với axit amin. 

Thuốc kháng sinh Cotrim (co-trimoxazole, còn được biết đến với tên thương hiệu phổ biến Bactrim) thực sự là sự kết hợp của hai loại kháng sinh. Sulfamethoxazole là sulfamid và một loại kháng sinh khác là trimethoprim. 

Sulfamethoxazole và trimethopurine là hai loại kháng sinh kìm khuẩn nhưng khi phối hợp trong Cotrim sẽ có tác dụng hiệp đồng trong việc diệt khuẩn.

Erythromycin được coi là kháng sinh kìm khuẩn vì tác dụng lên ribosom của vi khuẩn, nhưng khi dùng ở nồng độ cao trong máu lại có tác dụng diệt khuẩn. 

Do đó, erythromycin đôi khi được kết hợp với kháng sinh diệt khuẩn. Nếu chưa rõ, tôi thắc mắc về chỉ định phối hợp Erythromycin với Cotrim (Cotrim đã nói ở trên, phối hợp 2 loại kháng sinh tạo ra tác dụng diệt khuẩn, thường chỉ dùng Cotrim là đủ). 

Các bác sĩ vẫn sử dụng nó với các loại kháng sinh khác đặt câu hỏi ngay cả với sự kết hợp do Việt Nam sản xuất có tên là Eribactrim và Sulfericin.

Hai kháng sinh phối hợp không cùng cơ chế tác dụng hoặc không cùng gây độc trên các cơ quan

• Ví dụ, không nên phối hợp hai beta-lactam vì chúng có tác dụng như nhau trên màng tế bào vi khuẩn. Cũng không nên kết hợp hai loại kháng sinh từ cùng một nhóm aminoside. 

Cùng nhóm gây giảm thính lực và suy thận nặng nhưng không làm tăng hiệu quả điều trị.

Sử dụng hai loại kháng sinh cùng nhau không kích thích kháng thuốc

Ví dụ, không kết hợp cefoxitin và penicillin. Cefoxitin khi kết hợp với penicillin sẽ kích thích vi khuẩn kháng penicillin bằng cách tiết ra các enzym phân hủy kháng sinh. 

Những điều đã nói ở trên minh họa lý do tại sao chỉ nên sử dụng thuốc kháng sinh khi được bác sĩ thú y hướng dẫn và kê đơn. 

Có nhiều vấn đề liên quan đến việc sử dụng thuốc kháng sinh, bao gồm cả việc phối hợp kháng sinh, sự kết hợp này hoàn toàn tương ứng với nguyên tắc kết hợp hai loại kháng sinh cùng loại diệt khuẩn ( Xin lưu ý rằng sự kết hợp này có thể gây hại ).

Liên quan đến vấn đề phối hợp penicillin và streptomycin không vi phạm nguyên tắc phối hợp kháng sinh nhưng hiện nay streptomycin là kháng sinh rất hạn chế (chỉ được dùng như một loại thuốc chống lao) nên không nên dùng phối hợp, khuyến cáo, có nhiều loại kháng sinh mới dùng đơn lẻ hiệu quả hơn loại phối hợp này.

Hiệu quả điều trị các bệnh do nhiễm khuẩn phụ thuộc vào

• Phát hiện bệnh kịp thời (sớm);
• Chẩn đoán chính xác (đúng bệnh);
• Sử dụng kháng sinh đúng nguyên tắc (chọn kháng sinh đúng tác nhân gây bệnh, đúng liều lượng, đúng liệu trình); nâng đỡ, hỗ trợ, chăm sóc.

Hy vọng những thông tin chúng tôi cung cấp hữu ích đối với bạn, và bạn đọc đã nắm được thông tin về cách phối hợp kháng sinh thú y, một số  nguyên tắc cũng như mục đích phối hợp.